Noreena Hertz Coop-Kapitalisme

Coöp-kapitalisme of nationalisme? Respons op Noreena Hertz’ essay ‘Voorbij het Gucci-kapitalisme’

Zelden kom je zo’n bevlogen mate van idealisme tegen als in het essay ‘Voorbij het Gucci-kapitalisme’ van Noreena Hertz (Volkskrant 21 februari jl.). Het is dit soort idealisme dat sinds de jaren ’80 door zelf-benoemde realisten (zij die dachten dat er maar één waarde was, en dat was de waarde van de markt) smalend als ‘naïef’ wordt bestempeld. Alleen al daarom is Hertz’ pleidooi voor een ‘coöp-kapitalisme’ moedig. Wat is ‘coöp-kapitalisme’? Het coöp-kapitalisme volgens Hertz is een sociale vorm van kapitalisme, waarin de overheid een controlerende en sturende rol speelt bij het in toom houden van bedrijven. Deze worden gezien als een soort monsters die gedisciplineerd moeten worden tot krachten die samen met burgers en overheid werken aan een betere wereld. Hoe ziet die betere wereld eruit? Heel expliciet is Hertz niet in haar beschrijving ervan. Het lijkt haar er in elk geval om te gaan dat er een globalistische samenleving wordt gecreëerd op basis van ‘echte waarden’, en die waarden lijken vooral uit ‘solidariteit’ en ‘milieubewustzijn’ te bestaan. De huidige crisis kan volgens Hertz worden aangewend door burgers en politiek om bedrijven te dwingen eindelijk naar deze waarden te gaan werken (overigens, al in de jaren ’80 en ’90 hebben bedrijven zichzelf het ‘groen’ - The Body Shop - en ‘multiculti’ – Benetton - embleem opgeplakt om de waarden winst, solidariteit en milieubewustzijn te verenigen).
Hertz zweeft tussen de hoop en de overtuiging dat een dergelijke coöp-kapitalistische samenleving zal oprijzen uit het ‘wrak’ van de huidige mondiale crisis. Tegelijk is het coöp-kapitalisme haar missie: ze stelt het coöp-kapitalisme voor als een geweldige kans en alternatief voor het ‘Gucci’ kapitalisme, waarvan wij ons nu dankzij de mondiale crisis eindelijk kunnen verlossen. Zij roept burgers en politici op om zich achter haar plan te scharen en ‘niet meer [te] gaan winkelen bij Gucci, maar bij de coöp’. Waarop baseert ze haar hoop en missie?
Hertz ziet hoopvolle tekenen in het vrijwillige, Britse breiwerk van maar liefst 800.000 babymutjes voor ontwikkelingslanden (je vraagt je af of men in die veelal erg zonnige landen nu juist op wollen babymutsjes zit te wachten) en Japanners die minder uren gaan werken (wat met het algemeen hoge, onbetaalde aantal overwerkuren daar overigens misschien minder met oprechte solidariteit dan met individuele behoefte aan meer vrije tijd en natuurlijk ook overheidsdwang te maken heeft). Kortom, ‘solidariteit’ is er, het is nu aan overheid en bedrijfsleven om die te implementeren, volgens Hertz.
Maar die burger? Veel burgers zijn door de kredietcritsis hun baan kwijt of staan op het punt hun baan te verliezen. Creëert dat solidariteit? Het is niet alleen cliché maar ook goed om in deze tijd te wijzen op de jaren ’30, de tijd van de vorige mondiale crisis. Die tijd was een voedingsbodem voor nationalistische xenofobie, die de weg vrijmaakte voor Hitlers banenplan (Volkswagen, wegen en wapens). Met dit economische reddingsplan kreeg hij een huiveringwekkend groot gedeelte van de Duitse bevolking achter zich om vervolgens op democratische wijze de volmacht te krijgen om zijn vernietigende dictatuur te ontplooien. Wij weten allemaal waartoe dit geleid heeft. Met andere woorden, vergeet Hertz niet een stap? Ligt die overgang van ‘Gucci’ (kwaad) naar ‘coöp’ (goed) kapitalisme zo simpel als zij het voorstelt?
Dezelfde krant, maar dan de voorpagina: ‘Wilders in trek bij hoger opgeleide kiezer’. Ook nu zie je, in Nederland en andere Europese landen, net als in de jaren ’30, de nationalistische xenofobie aan kracht winnen bij de middeninkomens en zelfs hogere inkomens. Studerende jongeren aan de HBO (16%; aan de universiteit staat de PVV maar op 2%) zeggen op Wilders te stemmen, volgens TNS Nipo onderzoek. Wilders heeft blijkbaar met zijn kluchtige spelletje ‘Engeland varen’ indruk gemaakt als ‘martelaar van het vrije woord’. HBO-jongeren voelen zich, beweren ze, de mond gesnoerd door de islam. Ik vraag me trouwens af waarom. Zitten die jongeren op religieuze scholen met Islamitische leraren die geen weerwoord dulden? Of zitten die jongeren op scholen waarin in de scheikunde lokalen klonen van Mohammed B. worden vervaardigd? Wat willen die jongeren zo graag zeggen dat ze nu blijkbaar niet mogen van hun Islamitische medemens op straffe van, ja van wat eigenlijk?
Deze jongeren lijken helaas niet in te zien dat Wilders het recht opeist anderen de vrijheid van godsdienst en spreken (beide zijn fundamenteel democratische rechten) te ontzeggen en dat dit lid van een democratisch parlement vooral populair is wegens een hoogst ondemocratische en tegenstrijdige gedachte. ‘Vrij spreken’ betekent, Kant zei het al, dat je als burger kritiek mag uiten op religieuze en politieke autoriteiten, zonder daarvoor meteen in het gevang te worden gegooid. Die kritiek moet echter wel goed gefundeerd zijn, anders is het misbruik en geen juist gebruik van de ‘publieke rede’, zoals hij het noemde. Er zijn, kortom, grenzen aan het vrije spreken. Het proces dat Spong heeft aangespannen tegen Wilders gaat dit hopelijk duidelijk maken aan de jongeren. Die duidelijkheid is nodig ook, zodat de regering een juridisch middel in handen krijgt om de educatie van het vrije woord, te beginnen op HBO’s, op te baseren. Misschien kan ze de jongeren leren dat ze een rechtszaak kunnen beginnen tegen iedereen (Islamiet of niet) die hen in hun vrijheid van spreken belemmert.
Wat heeft dit te maken met het betoog van Hertz?
Duidelijkheid en educatie over wat ‘vrij spreken’ inhoudt is nodig om de huidige groei van xenofobisch nationalisme en anti-Islamisme (onder het mom van het mooie ideaal van ‘het vrije woord verdedigen’) tegen te gaan. Zolang deze zaak niet onder controle is, kan Hertz alleen maar dromen van de solidariteit die het coöp-kapitalisme nodig heeft.
Ik hoop, uiteindelijk, dat Hertz gelijk heeft. Het coöp-kapitalisme is een aantrekkelijk alternatief voor het ‘Gucci-kapitalisme’ en de huidige crisis lijkt inderdaad de kans in zich te dragen voor een massale ‘bekering’ tot een solidaire, sociale vorm van kapitalisme. Maar het kan ook een andere kant opgaan, en die tekenen zijn ook aanwezig, maar Hertz sluit daarvoor haar ogen. Zijn de breiende vrijwilligers ook zo solidair met de mensen uit ontwikkelingslanden die bij hen in de straat wonen, hun kantoren schoonmaken en belasting betalen aan hun overheid?
Onze huidige overheid probeert al jaren een antwoord te vinden op toenemend xenofobisch nationalisme en anti-Islamisme. Tot nu toe heeft dat vooral het effect gehad dat ‘links’ idealisme steeds rechtser en zogenaamd ‘realistischer’ werd. Niet cultureel pluralisme, handhaving van de eigen cultuur, en twee nationaliteiten staan als doelen op het programma voor toekomstig PvdA-beleid, maar ‘nieuwe Nederlanders’ (die eigenlijk gewoon Nederlanders zijn, maar de PvdA blijft ze blijkbaar graag als ‘niet van ons’ zien) moeten zich steeds meer aanpassen. In feite gaan traditioneel linkse partijen dus mee in het rechtse gebral over ‘het dreigend Islamitisch gevaar’. Daarbij heeft de PVV nog een ander ‘nationalisme’ op haar programma: precies het anti-Europese, anti-globale economisch protectionisme dat Hertz wil bestrijden. Gaan de PvdA en andere partijen in de toekomst ook die kant van economische xenofobie op, gedreven door machteloze hoop om stemmen van Wilders (terug) te winnen?
Mijn vraag aan Hertz is, hoe solidariteit, kernwaarde van het coöp-kapitalisme, onder burgers bevorderd kan worden, terwijl de tendens om ‘nieuwe Nederlanders’ de schuld te geven van werkloosheid en sociale beperkingen, groeiende is en de huidige Nederlandse overheid vooralsnog hulpeloos toekijkt bij het media-spektakel rond Wilders? Mijns inziens vormen deze groeiende xenofobie onder jongeren en de machteloosheid van de politiek een tegenbewijs tegen haar ‘bewijs’, zoals ze het zelf noemt, dat de voorwaarden voor het coöp-kapitalisme er zijn. Er zijn ook tekenen van voorwaarden voor een radicaal andere koers – in elk geval in Nederland. Daar moet een oplossing voor gevonden worden alvorens we kunnen denken aan coöp-kapitalisme als reële optie en niet als alleen maar een heerlijke droom.

Februari 2009